روش پژوهش

هر نویسنده اى زمانی به تحقیق و پژوهش نیاز پیدا میکند. بسیارى از نوشته هاى علمى و تحلیلى و گزارشى و جز آن ها نیازمند پژوهشند.

شیوه های تحقیق

1. مشاهده: پژوهشگر، مراکز وموارد تحقیق را حضوراً مورد بررسى قرار مى دهد.

2. تحقیق عمومى: مصاحبه + ارائه پرسشنامه.

3. تحقیق کتابخانه اى: پژوهشگر، با مطالعه مآخذ و منابع به تحقیق مى پردازد. در باره این شیوه، قدرى سخن مى گوییم.

. شیوه دسترسى به مآخذ

1. در کتابخانه هاى معتبر، خواه به شیوه دستى و خواه به روش رایانه اى (=کامپیوترى)، معمولا مشخّصات کتاب به سه طریق ثبت مى شود:

ـ به نام پدیدآورنده : مؤلّف، مترجم، ... .


ـ به نام خود کتاب یا مأخذ تحقیق.

ـ بر حسب موضوعِ مأخذ.

این اطّلاعات به صورت الفبایى تنظیم مى شوند و چنانچه پژوهشگر یکى از آن ها را بداند، مى تواند با بررسى اطّلاعات مزبور به زمینه ها و مآخذ دیگر مرتبط با دامنه تحقیق خود نیز دست یابد، گر چه پیشتر در مورد آن ها آگاهى نیافته باشد. این کار، پژوهش را آسان تر و کوتاه تر مى سازد.

2. همچنین، برخى از کتابخانه هاى معتبر فهرست کتاب ها و نشریّه ها و رساله هاى موجود خود را به طورمرتّب فراهم مى آورند و در مجموعه اى پیش روى مراجعه کنندگان مى گذارند. پژوهشگرانى که مى خواهند فرصت بیشتر براى بررسى مآخذ داشته باشند، خوب است از این فهرست هاکمک بگیرند.

3. یکى از منابع غنى مطالعاتى، به ویژه براى دانشجویان، رساله یا پایان نامه هاى تحصیلى مراکز آموزشى و تحقیقاتى است. پژوهشگران باید حتماً به این منابع نیز مراجعه کنند تا هم زمینه ها و مآخذ مرتبط با دامنه پژوهش خود را بیابند و هم از انجام کارهاى تکرارى در اَمان بمانند.

4. از دیگر روش هاى پرکاربرد در مأخذیابى این است که «فهرست مآخذ» کتب و مقالات مورد مطالعه را بازبینى کنیم و مآخذ مرتبط با کار تحقیقى خود را از میان آن ها بیابیم.

یادداشت بردارى

پژوهشگر حتماً باید به هنگام مطالعه یادداشت بردارى کند. براى این کار، روش هاى گوناگونى وجود دارند. مثلا مى توان به هنگام مطالعه یک مأخذ روى برگه اى مکان نکات مهمّ و مورد استفاده را یادداشت کرد و پس از تکمیل مطالعه آن مأخذ آن نکات را روى برگه (= فیش) هایى یادداشت نمود. این برگه ها معمولا به صورت چاپى و داراى این اطّلاعاتند که خوب است با دقّت تکمیل شوند:

موضوع کلّى با شماره، موضوع خاص با شماره، مأخذ، نام برگه نویس، شیوه برگه نگارى، تعداد برگه، و تاریخ برگه نویسى.

در برگه ها باید به قدر امکان، مطالب را جامع و در عین حال مختصر نوشت. نیز بکوشید جز در موارد ضروری، عین مطالب مأخذ را نیاورید، بلکه قلم خودرا در بازگردان مطالب به کار گیرید تا نوشته تان بى روح و خشک و ـ از آن مهم تر ـ ناهماهنگ جلوه نکند; چرا که مآخذ گوناگون فضاها و سبک هاى متفاوت دارند.

1- مقدمه

برخي را عقيده بر اين است که علم همان روش است. در هر حال مي توان به خوبي پذيرفت که هيچ علمي فاقد روش نيست و دست آورد هاي هر پژوهش علمي به همان نسبت حائز ارزشند که با روشهائي درست اخذ شده باشند(ساروخاني،1382). از رهگذر پژوهش و تجربه است که نا آزموده در بوته آزمايش قرار ميگيرد و در ژرفناي تاريک نا آگاهي، بارقه روشن اکتشاف و آگاهي تلألو مي يابد.
روش معادل فارسي واژه method (مشتق از واژه يوناني rσοО يعني در طول و taεm يعني راه)  به معناي دقيق "در پيش گرفتن راهي" و يا معين کردن گامهائي است که براي رسيدن به هدفي ميبايد با نظمي خاص برداشت(خاکي،1378).
پژوهش و روش علمي اگر يک چيز نباشند کاملا نزديک و وابسته به يکديگرند(هومن،1373). روش علمي يا روش پژوهش علمي، فرايند جستجوي منظم براي مشخص ساختن يک موقعيت نا معين است(بازرگان و ديگران،1376). در نهايت بايد اذعان نمود دستيابي به هدف هاي علم يا شناخت علمي ميسر نخواهد شد مگر زماني كه با روش شناسي درست صورت پذيريد. به عبارت ديگر پژوهش از حيث روش است كه اعتبار مي يابد نه موضوع پژوهش(خاكي‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏،1378).

2- روشهاي شناخت

شناخت شناسي نخستين گام و سنگ بناي آشنائي با روشهاي پژوهش است. روشهاي شناخت متعدد است و قدمتي به بلنداي تاريخ بشر دارد. براي نمونه شناخت از طريق سير و سلوک و عرفان يا شناخت از طريق مراجعه به افراد با صلاحيت از راه هاي کسب معرفت مي باشند اما در روشهاي تحقيق با دو رويکرد اصلي از شناخت مواجه هستيم:

رويکرد خردگرايانه يا Rationalistic approach: اين رويکرد بر پايه قدرت تفکر استوار است و فرض بنيادي اين روش آن است که عقل قادر به شناخت همه پديده ها مي باشد. استدلال قياسي يعني رسيدن از کل به جز اساس رويکرد خردگرايانه است که با مطالعات ارسطو آغاز شده است.

رويکرد تجربي يا طبيعت گرايانه يا Naturalistic approach: اين پارادايم بر پايه اصول پوزيتيويسم (Positivism) استوار است يعني فرض مي شود واقعيت چيزي است که فرد مي تواند به وسيله حواس خود آن را تجربه کند. بنابراين مي توان متغيرهاي يک پديده پيچيده را به طور جداگانه مورد بررسي قرار داد. استدلال استقرائي يعني رسيدن از جز به کل اساس رويکرد تجربي است که در دوران رنسانس در برابر رويکرد خردگرايانه مطرح شد.

هر پژوهش علمي داراي دو مرحله است . مرحله اول با استدلال قياسي شروع مي شود و در مرحله دوم با استدلال استقرائي به پايان مي رسد:

مرحله اول (استدلال قياسي) : مباني نظري و پيشينه پژوهش --> فرضيه سازي --> تدوين گويه ها و سنجه هاي هر فرضيه

مرحله دوم (استدلال استقرائي) : جمع آوري، تلخيص و تجزيه و تحليل داده ها --> نتيجه گيري و فرضيه سازي

تحقيق و پژوهشي براي آگاهي و شناخت مجهولات و پي‌بردن به مسائل ناشناخته صورت مي‌گيرد در انسان ميل به داشتن و كشف حقايق حالت فطري داشته و همين امر يكي از عوامل مؤثر در پيشرفت امر تحقيق و ايجاد روشهاي مختلف بوده است انسان همواره براي رسيدن به مقصود و حل مشكلات, راههاي مختلف را تجربه مي‌نمايد و مناسب‌ترين راه و روش را انتخاب مي‌كند بنابراين روش تحقيق عبارت از بكارگيري راه و روش خاصي است كه اطلاعات مناسبتر و بيشتر را درباره موضوع مورد مطالعه فراهم نموده و عوامل و علل مرتبط بدان را مشخص نمايد.

در علوم مختلف از روشهاي مخصوص و متفاوت براي مطالعه و بررسي استفاده مي‌شود تا شناخت موضوع تحت بررسي را ممكن گرداند درعلوم انساني نيز روشهاي تحقيق بصورتهاي گوناگون تقسيم‌بندي شده‌اند كه رايج‌ترين آنها به قرار زير است (لازم به توضيح است كه تعيين‌كننده نوع روش تحقيق مربوط به ماهيت سؤال مورد بررسي و نوع اطلاعاتي است كه براي شناخت موضوع, جمع‌آوري مي‌شود).
1- روش تاريخي Historical Method
2- روش توصيفيDescriptive Method
3- روش تجربي Experimental Method
در زير به توضيح مختصر هر يك از اين روشها مي‌پردازيم:

تحقيق تاريخي
تحقيق تاريخي فعاليتي است براي شناخت واقعيت‌هاي گذشته و يك از دشوارترين انواع پژوهش است اين تحقيق وقايع مربوط به گذشته را مورد تعبير و تفسير و ارزيابي قرار مي‌دهد. در اين روش هدف اين است كه وقايع گذشته دقيق و درست شناسايي شوند تا وضع موجود بهتر درك گردد در روشهاي ديگر مانند توصيفي يا تجربي محقق مي‌تواند نمونه مورد مطالعه را با ميل خود انتخاب نمايد, اما در تحقيق تاريخي مجبور است فقط اطلاعات و اسنادي را كه از گذشته باقي مانده‌اند مورد بررسي قرار دهد بررسي وضع تعليم و تربيت ايران در دوران قاجار نمونه‌اي از تحقيق تاريخي است بررسي روند آموزش عالي ايران از تشكيل دانشگاه جندي‌شاپور تا تأسيس دارالفنون مثال ديگري از اين نوع تحقيق مي‌باشند.

انواع تحقیق و پژوهش

۱_ تحقيق بنيادي: تحقيقي است که در جستجوي کشف حقايق و واقعيتها و شناخت پديده ها و اشياء است و روابط علمي را کشف مي نمايد و به تبيين ويژگيها و صفات يك واقعيت مي‌پردازد. با انديشه و تفکر منطقي سر و کار دارد. به سخن ديگر تحقيق بنيادي شرح و تبيين يک تفکر يا پايه گذار انديشه هاي جديد است.

-پژوهش بنیادی : کار نظری یا تجربی که عمدتا به منظور کسب آگاهیهای جدید از منشا پدیده یا واقعیت های مشاهده پذیر انجام می شود بدون اینکه هیچ کاربرد ویژه یا دقیقی برای آن در نظر گرفته شده باشد.

۲_ تحقيق توسعه‌اي: پژوهشي است که با هدف گسترش مرزهاي دانش عمومي بشر صورت مي گيرد بنابراين هر يک از موضوعاتي که در حوزه علوم انساني و تجربي بتواند به گسترش اين علوم کمک نمايد و به شرح و تبيين آن بپردازد و وجوه ناشناخته آن را روشن کند در حوزه تحقيقات توسعه اي جاي مي گيرد.

پژوهش توسعه ای : کار نظام مندی که با استفاده از دانش حاصل از تحقیقت یا تجربه علمی در جهت تولید مواد، فرآورده ها یا تمهیدات جدید ، ابداع یا استقرار فرآیندها ، نظامها یا خدمات جدد انجام می شود.

3_ تحقيق کاربردي: تحقيقي است که به منظور حل مشکل يا معضل خاص علمي يا اجتماعي انجام مي گيرد. تحقيق کاربردي بايد به صورت روشن و مشخص در کارگاه يا کارخانه يا جامعه مورد استفاده قرار گيرد.

پژوهش کاربردی : کاوش اصیل به منظور کسب دانش علمی و فنی جدید

روشهاي پژوهش در علوم رفتاري را معمولا با توجه به دو ملاک هدف و ماهيت تقسيم بندي مي کنند (حافظ نيا،1382).

• دسته بندي روش هاي تحقيق بر اساس هدف
براساس هدف پژوهش ها به پژوهش هاي بنيادي و کاربردي تقسيم مي شوند. البته زهره سرمد معتقد است پژوهش ها براساس هدف به سه دسته تقسيم مي شوند: تحقيق بنيادي، تحقيق کاربردي و تحقيق و توسعه. با عنايت به توضيحات زير مي توان گفت تحقيق و توسعه خود يک نوع تحقيق کاربردي است.

- تحقيق بنيادي: پژوهشي است كه به كشف ماهيت اشياء پديده‌ها و روابط بين متغيرها، اصول، قوانين و ساخت يا آزمايش تئوري‌ها و نظريه‌ها مي‌پردازد و به توسعه مرزهاي دانش رشته علمي كمك مي‌نمايد. هدف اساسي اين نوع پژوهش تبيين روابط بين پديده ها، آزمون نظريه ها و افزودن به دانش موجود در يک زمينه خاص است. براي مثال "بررسي رابطه اعتماد و تعهد در روابط صنعتي" يک نمونه تحقيق بنيادي است. سطح گفتمان کلي و انتزاعي در حوزه يک علم است. تحقيق بنيادي مي تواند نظري يا تجربي باشد. تحقيق بنيادي نظري از روش‌هاي استدلال عقلاني و قياسي استفاده مي‌كند و بر پايه مطالعات كتابخانه‌اي انجام مي‌شود. تحقيق بنيادي تجربي از روش‌هاي استدلال استقرائي استفاده مي‌كند و بر پايه روشهاي ميداني انجام مي‌شود.

- تحقيق كاربردي: پژوهشي است كه با استفاده از نتايج تحقيقات بنيادي به منظور بهبود و به كمال رساندن رفتارها، روش‌ها، ابزارها، وسايل، توليدات، ساختارها و الگوهاي مورد استفاده جوامع انساني انجام مي‌شود. هدف تحقيق کاربردي توسعه دانش کاربردي در يک زمينه خاص است. در اينجا نيز سطح گفتمان انتزاعي و کلي اما در يک زمينه خاص است. براي مثال "بررسي ميزان اعتماد مشتريان به سازمان فرضي" يک نوع تحقيق کاربردي است.

• دسته بندي روش هاي تحقيق بر اساس نحوه گردآوري داده ها
سرمد معتقد است پژوهش ها براساس نحوه گردآوري داده ها به دو دسته تقسيم مي شوند: تحقيق توصيفي و تحقيق آزمايشي

- تحقيق توصيفي يا غير آزمايشي شامل 5 دسته است: پيمايشي، همبستگي، پس رويدادي، اقدام پژوهي، بررسي موردي

- تحقيق آزمايشي به دو دسته تقسيم مي شود: تحقيق تمام آزمايشي و تحقيق نيمه آزمايشي

یکی از تفاوت‏های اساسی میان انسان و حیوان این است که حیوان فقط در زمان حال زندگی میکند و انسان در سه زمان: گذشته، حال و آینده. گذشته محمل تجارب است، حال منزلگاه تصمیم‏گیری است، و آینده سکوی رشد و ارتقاء. انسان با تجزیه و تحلیل رویدادهای گذشته، دست به برنامه ریزی زمان حال میزند و آینده را رقم میزند.
متخصصان برنامه ریزی میگویند: نگرش انسان نسبت به آینده باید از زاویه سه افق صورت گیرد: افق باز؛ افق دور و افق روشن.
افق باز: افق باز ضامن مانورِ فکری آدمی نسبت به مصالح و مسائل پیرامونی و یکی از عوامل دوری آدمی از اندیشه‏های محدود و برنامه‏های جزئی نگری است. هر انسانی که از افق باز بهره‏مند است، در برابر معادلات زندگی، به صورت خطی نمیاندیشد؛ بلکه نگرش او حالت شبکه‏ای و گسترده دارد و راه‏حل‏های مختلف را فقط از زاویه یک راه نمیبیند و به اصطلاح پژوهش‏گران، به ورطه تک سبب بینی نمیافتد، لذا راه‏های مختلف را آزمایش میکند. افق باز روش مؤثری در نگرش است و در همه فعالیت‏های هدفمند به کار میآید.
افق دور: یکی از خصلت‏های ممتاز انسان، خصلت دور اندیشی (Proridence) است. افق دور در نگاه و نگرش آدمی، ضامن شفاف شدن ابهامات آینده است و تصمیمات آتی را رقم میزند. افراد دور اندیش در مقایسه با دیگران، تصویری شفاف‏تر در مسائل، رفتارها، عکس العمل، رویدادها و اتّفاقات دارند.
افق روشن: بهره مندی انسان از زاویه روشن و کم ابهام، با استفاده از دو افق قبلی میسّر است. افق روشن محصول دو افق دور و باز است. افقِ روشن، میوه انسان در اصل برنامه ریزی بهینه و کارآمد برای آینده در حال اتّفاق است.
محصول این سه افق، بحث شناخت (Recognition) است. بنابراین سه افق، اساس برنامه ریزی عبارت است از:
1. خودشناسی.
2. جهت بخشی فعالیت‏ها.
3. بهبود کیفیت زندگی در ظرف زمان.
تا شناخت موجود نباشد، ضمانتی برای آینده وجود ندارد.
میتوان آینده را به زمان حال منتقل نمود، یعنی میتوان زمینه ساختن پله‏های آینده را در زمان حال بررسی نمود و آن‏ها را شکل داد. تعداد بسیار اندکی از مردم وقت کافی در اختیار دارند. همه از کمبود وقت مینالند. طبق تخمین‏ها و برآوردهای انجام شده، حدود 30 الی 40 درصد توان انسان‏ها به کار گرفته میشود و محاسبات نشان میدهد که افراد 60% از زندگی کاری خود را هدر میدهند. بیشتر وقت‏ها، انرژیها، تواناییها و استعدادها به هدر میروند، چون شناخت کافی وجود ندارد، هدف‏ها روشن نیست و برنامه ریزیها و اولویت گذاریها دقیق نمیباشد.
عمر ما محدود است. ما یک‏بار فرصت زندگی کردن داریم. امروزه طبق محاسبات انجام شده، یک انسان با امید به زندگی طولانی، حداکثر 200/000 ساعت از زمان را، به عنوان وقت قابل استفاده، در اختیار دارد.